Coimisinéir Teanga le ceapadh... ach tá bealach fada le dul fós le haghaidh chearta teanga sa Tuaisceart

Lag, fann, agus ligeach is atá an Identity and Language (Northern Ireland) Act 2022, ach tá sé ag teacht i bhfeidhm de réir a chéile.

Is fadálach an próiseas é. Níl an reachtaíocht i bhfeidhm go hiomlán agus ní bheidh go luath. Ní mór an chuid is mó dó “a thosú” le horduithe a dhéanann Rúnaí Stáit Thuaisceart Éireann.

Is mar thoradh ar an socrú ‘Ré Nua, Cur Chuige Nua’ é an tAcht Teanga agus Féiniúlachta 2022 – acht nach ndéanann aon ‘cheart teanga’ a achtú ar chor ar bith – mar sin féin, rinne Gaeilgeoirí i gcoitinne an cinneadh chun an bua seo a cheiliúradh.

Tá deireadh curtha leis an Administration of Justice (Language) Act (Ireland) 1737 anois, acht a chuir cosc ar an nGaeilge sna cúirteanna agus i ndoiciméid dhlíthiúla go héifeachtach.

Níor ghlac sé ach trí bliana ar an rialtas an píosa páipéir riachtanach a shíniú. Beidh le feiceáil cén toradh a bheas air seo, mar sin féin, tá roinnt aontachtaithe ar buile faoi, iad buartha go ndéanfar leithcheal orthu sa chás go n-úsáidfear Gaeilge sna cúirteanna. Ach cheana, ní fheictear dom go mbeidh mórán ag iarraidh go gcloisfear cásanna cúirte sa Ghaeilge.

Agus anois tá sé fógartha ag an Chéad-Aire Michelle O’Neill agus ag an Leas-Chéad Aire Emma Little-Pengelly go bhfuil siad ag cur tús leis an bpróiseas chun Coimisinéir Gaeilge a cheapadh, faoi dheireadh thiar thall.

Tá siad chun Coimisinéir Albainis Uladh agus um Fhéiniúlacht Bhriotanach a cheapadh chomh maith, d’ainneoin gur Caitlicigh roinnt mhaith den dornán cainteoirí dúchais atá fágtha ag an Albainis in Ultaibh.

Anois, tá sé ríthábhachtach a thuiscint – cé go mbeidh próiseas earcaíochta ceart ann, gurb iad an DUP agus Sinn Féin a cheapfaidh an bheirt seo le chéile, agus caithfidh siad beirt aontú ar an dís a cheapfar.

Ceann duitse, ceann domsa? Seans gur mar sin a bheas sé agus ní chuirfidh siad isteach ar a chéile.

Ach tá go leor tuairimíochta ag dul thart maidir leis an gCoimisinéir Gaeilge, cérb í nó é, sin an cheist ach tá gach duine ar aon fhocal, baineann go leor leis an duine sin féin – saineolaí dlí, Gaeilge, ceart teanga atá de dhíth, duine a thuigeann cén chaoi a n-oibríonn an córas.

Ach tá buairt ann nach mbeidh baint róláidir ag an té a cheapfar le pobail Ghaeilge an Tuaiscirt.

Tá tuairimíocht ann ná go gceapfar ‘deisceartach’ chun ‘neamhspleáchas’ a léiriú nó go gceapfar cainteoir Gaeilge éigin ó chúlra ‘measartha’ atá ábalta a bheith ag obair go maith le córas Thuaisceart Éireann ach nach seasfaidh go láidir ar son an phobail.

Gach seans go bhfuil sé sin go léir an-mhíchothrom ar fad agus go mbeidh smál ar an gcoimisinéir nach bhfuil tuilte acu ón gcéad lá.

Is furasta a thuiscint go mbeidh sé ina ról an-chasta.

Ach tá na feachtasóirí ar labhair mise leo measartha cinnte faoi rud amháin – nach óna measc a roghnófar an té seo – beidh le feiceáil. Ar an lámh eile, tá tuiscint ann nach ionann scileanna an fheachtasóra agus scileanna an choimisinéara.

Dúirt státseirbhíseach Gaelach liom: “Is fiú dúinn a bheidh ag obair leis an scian a bheas againn go dtí go mbeidh scian níos fearr againn.

“Beidh sé doiligh, ach tá seans ann anois. Níl ann ach uirlis. Muna mbíonn muid in ann í a úsáid mar is ceart, orainn an dualgas mar phobal is dócha

“Caithfidh an pobal féin tuiscint a fháil ar an ról agus gan a bheith ag amharc ar an duine mar namhaid nuair nach mbainfidh muid rudaí amach láithreach.

“Jab polaitíochta é – ní fiú duine den lucht agóidí ach ab é go dtuigeann siad cleasaíocht an mhaorlathais agus go dtuigeann siad cad is rud cur i bhfeidhm na reachtaíochta, na mbeartas agus an dea-chleachtais – rudaí difriúla ar fad.”

Is dóigh liom gur cruinn an léamh sin ar an scéal.

Gné eile den scéal ná go ndéanfar grinnscrúdú ar an té a cheapfar, beidh cuid den fheachtasaíocht agus an phoiblíocht ag baint leis an-ghránna ar fad agus in amanna contúirteach, ní mór do dhaoine cuimhneamh air sin.

Is féidir le gníomhaithe áirithe frith-Ghaeilge a bheith an-bhagrach ar fad.

Is dócha gur idir £80k agus £90k a bheas an tuarastal – an fiú é?

Ba é ról an choimisinéara úsáid na Gaeilge ag údaráis phoiblí a chosaint is a láidriú.

Ná bí ag súil le cearta teanga go fóill beag.